ОРЧИН УЕИИН МОНГОЛИИН ЯРУУ НАИРАГ ДАХИ ХАИКУ ШУЛГИИН ХАНДЛАГА

2006 онд Москвад болсон Монголч эрдэмтдийн бага хурал дээр Санкт-Петербyргийн Их сургуулийн Монгол хэлний тэнхимийн багш, монголч эрдэмтэн доктор, профессор Марина Петровагийн тависан "Орчин уеийн Монголийн яруу найраг дахи хайку шулгийн хандлага" сэдэвт илтгэлээс бидэнд ируулснийг хургэж байна. ,

Орчин уеийн дэлхийн утга зохиолийн уйл явцийг яруу найргийн торол болох хайкугуйгээр тосоолох боломжгуй юм. Уянгийн хайку /3 морт/ ни танка буюу таван морт шулэгтэйгээ адил Японий ундэсний яруу найргийг зуй ёсоор илэрхийлдэг билээ. Хайку гэдэг нэр томиёо ни Японд бур 17 зуунд хэрэглэгдэж бжээ. Гэвч утга зохиол судлалд 19 зуунаас эхлэн баттай оржээ. Энэ торлийг ундэслэгч ни М.Басё /1644-1694/ байлаа.

Басё оорийн гэсэн овормоц гоо сайханий узэл баримтлалийг боловсруулсан богоод энэ ни хайку торлийн яруу найргийн ундэс суури болсон бна. Энэ ни Японий гоо сайхний сэтгэлгээний цаашдийн хогжлийн чиглэлд ихээхэн нолоолоод зогсохгуй, утга зохиолийн оорийнх ни уйл явцийн шинж толовийг ч тодорхойлсон юм. Японд хайкуг эхлээд хошин шог шулэг гэж ойлгодог бсан боловч энэ томёо ни аажмаар байгалийг гол толов дурсэлсэн уянгийн яруу найргийг илтгэх болжээ. Цаашдаа хайку бичлэгийн торол ни дараах ундсэн хучин зуйлууд болох Японий болон Хятадийн сонгодог утга зохиол ялангуяа яруу найраг Японий яруу найргийн уламжлал, гоо сайханий уламжлалт ойлголт, буддийн гун ухааний узэл санаа, юуний омно Зэн-бyддизм, туунчлэн Хятадийн гун ухаантнууд болох Кунз, Лаоз, Жуанз нарийн сургаалуудийн нолоон дор хэлбэржин хогжсон бна. Ингэж Японий сонгодог яруу найргийн "Эртний" болон "Данрин" урсгал чиг бий болжээ.

Басёгийн яруу наираг гоо сайханий узэл баримтлал ни хайку торлийн хогжилд нолоолж тууний шави нар болон залгамжлагчдийнх ни бутээл туурвилд тусгалаа олсон юм. 20 зууний 70-аад оноос Монголийн яруу найрагт хайку торлийг нэлээд сонирхох болсон ни ажиглагдаж бна. Одоогоор зовхон хайку торлоор бичигдсэн хэд хэдэн яруу найрагчдийн туувэр гарчээ. Бидний бодлоор энэ ни монголчуудийн амидралд гарч бгаа нийгэм соёлийн оорчлолттой ч, мон орчин уеийн утга зохиолийн торлийн хурээн дэхи зарим шинэ чиг хандлагийн хогжилтэй ч холбоотой юм. Монголийн нийгэм илуу нээлттэй болж улс хоорондийн эдийн засаг соёлийн болон хувийн байнгийн бат харилцаа холбоо уусэн бий болж бна. Тухайлбал японий хэл соёл, утга зохиолийг сонирхох ни ихсэж бгаа билээ. Ногоо талаас орчин уеийн ялангуяа ургэлжилсэн уг болон яруу найрагт шинэ торол, хэлбэр уусэн бий болж хогжиж бна. Уунтэй холбоотойгоор орчин цагийн тэр тусмаа залуу яруу найрагчид хайку торлоор бичих болсон ни ерийн зуйл гэж санагдаж бна. Бур 19 зуунд монголч эрдэмтэн А.М Позднеев "Монгол хуний оюун санаа торолхийн бясалгагч чанартай. Уудам хурээлэлд эрх дураараа тусгаарлагдсан амидрал, салхинд халиурах овсний сэрчигнээнд сэрэх нам гум..." энэ бухэн монгол хунийг улам бур оортоо уусан шингэхэд ч нолоолсон биз ээ. Тэрээр нар сарний монхийн ээлжлэх урсгалийг харж, бнга хувирах уулсийг ширтэн, зурх сэтгэлд ни бух л ертонцийн уйл хэрэг тосоологдон буусан бна. Тэр байгалтай холбогдох сэжмээ хайж, туунийг хуний амидралтай харицуулан бодно..." гэж унэн зов тэмдэглэн улдээжээ. Уран бутээлч хун оорийгоо байгалийн нэг хэсэг гэдгээ мэдэрч, туунтэй сулэлдэн нэгдэж тууний сэтгэл тэнuuн, тодорхой байгалд нээлттэй болно. Байгали дэлхий ч сэтгэлд ариун мон чанараараа нэгдэнэ. Уунчлэн Д.Батбаяр ингэж бичжээ.

Безмолвно сижу у води

Много часов подряд.

Застийл недвижной горой.

Б.Лхагвасурэн "Говийн хурд"-дээ

Олмийн дэргэдээс хулан хулжиж

Магнай дээр шингэнэ

Нуд эцнэ.

Из-под ног вийбегает кулан

И во лбу растворяется.

Глаза устают. гэж огуулсэн бна.

Зэн буддизмаас эхээ авсан Мацуо Басёгийн гоо сайханий узэл, баримтлалаар бол яруу найрагч оорийн сэрэл мэдрэмжийн идэвхтэй бдлаа дарж, оршин буйгаа улдэн хоож, байгалийг сонсох ёстой юм. Хайкугийн сэтгэл ходолгох чадвар ни хувийн онго аясийг илэрхийлэх ёсгуй ажээ. Энэ ни яруу найргийн хуний мэдрэмжийг илэрхийлэхэд бус харин байгалитай нэгдэж буй уран бутээлчийн оюун санааний нэгдлийг тусгах зорилгоор тодорхойлогддог бна. Хайкуг яруу найрагчид оорийн хувийн сэтгэл ходлолоос бус харин туунд байгали амидралийн шууд бясалгал юу огов гэдгийг авах хэрэгтэй.

Алсийн ууланд

Буга урамдав уу даа?

Эндхийн будан сэрвэлзэв.

В далёких горах

Не олени ли бзребел?

Здешняя мгла всколихнуласи. /Г.Аюурзана/

Сар мандана.

Нууранд ховох навчис

Цагаахан.

Восходит луна.

Листия, что пливут по озеру

Беловатие /Т.Эрдэнэцoгт/

Басё хурээлэн буйг шулэглэхэд хайку хэмжээлшгyй боломжтойг нэг бус удаа бичиж байжээ. Тэрээр яруу найргийг хуний хурээлэн буй орчноос, юунаас ч олж болно, туунийг зовхон анзаарах л хэрэгтэй. Тэр энгийн зуйлд оршдог хэмээн огуулжээ. Хайкугийн зорилго бол амидралийн энгийн уйл явдлийн яруу сайханийг илэрхийлэхэд оршдог. Яруу найраг хуний одор тутмийн амидралд тулгарч бгаа дадал болсон зуйлийн ертонцийг оортоо шингээсэн, хуний "одор тутмийнх ни бодол" ни болох ёстой. Монголийн яруу найрагчид, бидний бодлоор оорсдийнхоо хайкуд хамгийн энгийн юмс узэгдлийн гоо сайхан, гун утга санааг нээн илруулж бна.

ДЭГГYИ НАС

Зулийн тосонд гараа тулэв

Zуух нойргуй-овоогийн жижууртэй шоно

Зуурдийн дурлал овор эзлэн, зууд тонхов.

Возраст непослушания

В масле лампади руку обжёг

Возле печи без сна с дедушкой дэжyрю

Преждевременная любови сердцем овладела, сон не идёт. /Л.Дашням/

Монгол хайкуд нуудэлчний ахуй аж амидрал тусгалаа олсон бдаг. Б.Лхагасурэн бичихдээ;

СОВИН

Бэлчээрт оройтсон ингэний хойноос

Буртийсээр, ижий хотол давна

Ботго буйлахаа болино.

Тооноор тусах сар

Тогоотой суунд мэлтийнэ

Зуний шоно. /З.С.Билигсайхан/

Басёгийн яруу найргийн гоо зуйн нэг ойлголт бол САБИ юм. Саби гэдэг н ганцаардаж гэгээрсэн, ахуйн уймээн самуунаас ангижирсан, тайван намуун байдлийн гоо сайханийг илэрхийлэх ойлголт буюу байгалитай нэгдэх болон тууний мон чанарийг мэдэрсний ур дунд яруу найрагчийг эзэмдсэн мэдрэмж юм.

Монголийн яруу найрагчид оорсдийнхоо хайкуд ганцаардлийг дурслэн узуулж бна.

Хоосон тэр ертонцд

Хачин амгаланг эдлэвч

Хамгаас ганцаардмал болов би.

В той вселенной пустой

Хоти и чувствую странний покой

Но из всех одинокою самой я стала /С.Оюунтогс/

Доорх хайкуд уянгийн баатар ни ганцаардалд орж хайртаасаа хагацсандаа гуниглаж бна.

Харанхуйд гэнэтхэн горхи шуугив

Ханигуй ганцаардан

Будчиж явснаа мартав. /Г.Аюурзана/

С.Оюунтогс олний дунд ганцаардаж буй тухай ийн дурсэлжээ.

Олний дунд ганцаар зогсох

Орог саарал цувтай хун

Оройн бороонд норох н...

Человек вв тёмно-сером плаше,

Он стойт одинокий в толпе,

Под дождём уж промок...

Монголийн яруу найрагт дорвон улирал уламжлалт сэдэв бдаг. Хайкуд ч энэ сэдэв тусгалаа олжээ. Яруу найрагчид байгалийг дурслэхдээ тухайн улиралийнхаа тохирох бдлийг гаргаж жилийн улирал, долоо хоногийн хугацаа мон хуний амидралийн тодорхой уеуудтэй харицуулдаг бна.

Овлийн удэш.

Огт танихгуй хуний

Инээмсэглэхийг олж узэхсэн

Зимний вечер.

Вот би увидети совсем незнакомого парня

Улийбку. /С.Оюунтогс/

Унинд хавчуулсан цувнаас

Ус дусална

Намар оройн удэш /З.С.Билигсайхан/

Хавар.

Хэн нэгний хуруу

Усэнд хурэх шиг.

Весна.

Словно чей-то палиций

Коснулиси мойх волос. /С.Оюунтогс/

ОРЧУУЛСАН Б.ИДЭРБАЯР
Labels: Хайкv